Hãy tưởng tượng bạn đang đứng trước một cửa hàng kem, cân nhắc xem nên chọn sô cô la hay vani. Có vẻ như đó là một quyết định đơn giản phải không? Nhưng bạn có bao giờ tự hỏi liệu lựa chọn này có thực sự là của bạn hay nó bị ảnh hưởng bởi một loạt các yếu tố nằm ngoài tầm kiểm soát của bạn?
Câu hỏi này đề cập đến một cuộc tranh luận cơ bản đã thu hút các triết gia, nhà khoa học và các triết gia trong nhiều thế kỷ: Chúng ta có thực sự có ý chí tự do không? Tức là hành động của chúng ta có phải là kết quả của ý chí tự chủ của chúng ta hay chúng được hình thành bởi sự tác động qua lại phức tạp của khuynh hướng di truyền, sự giáo dục và các yếu tố môi trường?
Trong bài viết này, chúng ta sẽ đi sâu vào khái niệm ý chí tự do, xem xét nó từ nhiều góc độ khác nhau – triết học, khoa học thần kinh và sự phức tạp trong việc ra quyết định của con người. Cuối cùng, bạn sẽ hiểu rõ hơn về việc liệu những lựa chọn của chúng ta có thực sự là của riêng chúng ta hay chỉ đơn thuần là ảo ảnh do vũ trụ định hình.
Ý chí tự do là gì ?
Ý chí tự do là khả năng đưa ra những lựa chọn không được xác định trước bởi những nguyên nhân trước đó hoặc sự can thiệp của thần thánh. Hãy tưởng tượng một đứa trẻ quyết định chia sẻ kẹo của mình với một người bạn. Hành động chia sẻ này là kết quả của ý chí tự do (tự người đó muốn) của họ hay nó bị ảnh hưởng bởi quá trình giáo dục, chuẩn mực xã hội và thậm chí cả khuynh hướng di truyền của chúng? Câu hỏi này nêu bật sự phức tạp của ý chí tự do, mời gọi chúng ta khám phá xem liệu các quyết định của chúng ta có thực sự là của riêng chúng ta hay không.
Chủ nghĩa quyết định và Chủ nghĩa bất định
Thuyết tất định thừa nhận rằng tất cả các sự kiện, bao gồm cả hành động của con người, đều được xác định bởi các sự kiện trước đó và các quy luật tự nhiên. Pierre-Simon Laplace, một học giả người Pháp, đã lập luận rằng nếu chúng ta có kiến thức đầy đủ về trạng thái của vũ trụ tại bất kỳ thời điểm nào, chúng ta hoàn toàn có thể dự đoán tất cả các sự kiện trong tương lai. Ý tưởng này cho thấy ý chí tự do là một ảo tưởng, vì những lựa chọn của chúng ta chỉ đơn thuần là kết quả của một chuỗi những sự việc xảy ra trước đó không bị gián đoạn.
Tuy nhiên, cơ học lượng tử đưa ra một thử thách cho khái niệm này. Không giống như thế giới có thể dự đoán được của vật lý cổ điển, tại thế giới vi mô các sự kiện lượng tử vốn dĩ không thể đoán trước được. Chủ nghĩa bất định này cho thấy rằng không phải mọi thứ đều được xác định một cách nhân quả, tạo cơ hội cho khả năng ý chí tự do có thể tồn tại. Nhưng liệu sự kiện lượng tử này có liên quan đến việc ra quyết định của con người không?
Bộ não và việc ra quyết định
Khoa học thần kinh đã có những bước tiến đáng kể trong việc tìm hiểu vai trò của não trong việc ra quyết định. Một nghiên cứu đột phá của Benjamin Libet vào năm 1983 đã chứng minh rằng hoạt động tiềm thức (RP) của não đi trước việc đưa ra quyết định có ý thức. Tức là não bạn đã soạn sẵn kịch bản cho bạn trước khi bạn ý thức được chúng . Phát hiện này dẫn đến câu hỏi liệu những lựa chọn có ý thức của chúng ta có thực sự tự do hay chỉ là sự “suy nghĩ lại” đối với các quá trình thần kinh đã được thiết lập sẵn.
Các nghiên cứu gần đây đã thách thức quan điểm này, cho rằng RP có thể phản ánh tiếng ồn thần kinh hơn là những ý định vô thức. Hoạt động phức tạp của bộ não tiếp tục tiết lộ quá trình đưa ra quyết định của chúng ta phức tạp và bí ẩn như thế nào, và liệu chúng có thể được coi là “tự do” hay không vẫn là một vấn đề gây tranh cãi.
Thực hiện ý chí tự do
Một khái niệm thực tế về ý chí tự do có thể được đóng khung xung quanh ý tưởng về “năng lực”. Năng lực đề cập đến một tập hợp các kỹ năng và khả năng mà chúng ta có thể triển khai mà không cần sự giám sát có ý thức liên tục. Ví dụ, một nghệ sĩ piano chơi một bản nhạc phức tạp một cách dễ dàng nhờ nhiều năm luyện tập. Khả năng thực hiện các nhiệm vụ phức tạp mà không cần cân nhắc cho thấy một dạng ý chí tự do dựa trên năng lực và chuyên môn.
Các bài kiểm tra tâm lý thần kinh giúp định lượng những khả năng nhận thức này, làm sáng tỏ cách bộ não của chúng ta quản lý việc kiểm soát và ra quyết định. Bằng cách hiểu những cơ chế này, chúng ta có được cái nhìn sâu sắc về cách chúng ta có thể thực hiện ý chí tự do trong cuộc sống hàng ngày.
Sự phức tạp của những lựa chọn của con người
Việc ra quyết định của con người không hề đơn giản. Không giống như những sự kiện ngẫu nhiên như tung đồng xu, sự lựa chọn của chúng ta bị ảnh hưởng bởi vô số yếu tố. Hãy xem xét những gì bạn đã ăn vào bữa sáng ngày hôm nay. Đó hoàn toàn là vấn đề sở thích hay bạn bị ảnh hưởng bởi thức ăn có sẵn ở nhà, mục tiêu ăn kiêng hoặc có lẽ là tâm trạng của bạn? Ví dụ này minh họa các quyết định của chúng ta được hình thành như thế nào bởi sự tương tác phức tạp giữa các yếu tố bên trong và bên ngoài, khiến khái niệm về ý chí tự do thậm chí còn phức tạp hơn.
Định nghĩa triết học về ý chí tự do
Các nhà triết học từ lâu đã tranh luận về bản chất của ý chí tự do. Một số người cho rằng nó đòi hỏi sự độc lập hoàn toàn với các quy luật vật lý, trong khi những người khác tin rằng nó có thể cùng tồn tại với những ảnh hưởng nhân quả miễn là chúng ta có khả năng hành động theo mong muốn và niềm tin của mình. Ý chí tự do có tồn tại hay không phụ thuộc đáng kể vào cách chúng ta định nghĩa nó.
Nếu chúng ta nghĩ rằng ý chí tự do là quyền tự chủ tuyệt đối thì ý chí tự do có thể chỉ là ảo tưởng. Nhưng nếu chúng ta chấp nhận rằng hành động của chúng ta có thể được xác định trước nhưng nó vẫn phù hợp với mong muốn cá nhân, thì ý chí tự do thực sự có thể là có thật.
Kết luận
Câu hỏi về ý chí tự do vừa phức tạp vừa hấp dẫn. Qua nhiều lăng kính khác nhau thì những lựa chọn của chúng ta có thực sự là của riêng chúng ta hay chúng được định hình bởi những thế lực nằm ngoài tầm kiểm soát? Câu trả lời có thể nằm ở chính bạn.
Vì vậy, khi đứng trước một quyết định khó khăn, hãy tự tin là quyết định của bạn là của chính bạn, phù hợp với niềm tin và sở thích của riêng bạn, và ai biết được chính bạn cũng bất ngờ với quyết định đó thì sao ?
Nội dung chính:
- Ý chí tự do là sự hiểu biết của chúng ta về quyền tự chủ và đạo đức.
- Thuyết tất định cho rằng tất cả các sự kiện đều không thể tránh khỏi về mặt nhân quả, trong khi cơ học lượng tử đưa ra tính chất không thể đoán trước được.
- Các nghiên cứu về khoa học thần kinh thách thức và cải tiến sự hiểu biết của chúng ta về việc ra quyết định có ý thức.
- Một khái niệm thực tế về ý chí tự do có thể dựa trên khả năng thực hiện các nhiệm vụ đòi hỏi kỹ năng và kinh nghiệm chúng ta.
- Sự lựa chọn của con người bị ảnh hưởng bởi các yếu tố bên trong và bên ngoài phức tạp.
- Sự tồn tại của ý chí tự do phụ thuộc vào cách chúng ta định nghĩa nó
